Bij Geert Groenman begint de ‘zelfstandige’ doordenking van de lichamelijke opvoeding in ons land. Al in 1926 hield Groenman een voordracht voor De Noorder met als thema: “Heeft de lichamelijke opvoeding een wijsgerige basis nodig?”. In 1941 komt hij in zijn boek Lichamelijke Opvoeding tot eerste antwoorden op dit vraagstuk. In afwijking van tot de tot dan toe vrij algemeen aanvaarde Oostenrijkse school , meent Groenman dat de lichamelijke opvoeding uit moet gaan van een mensbeschouwing, een antropologie. De wijsgerige basis van de lichamelijke opvoeding start bij de vraag naar het wezen van de mens. Hij grijpt daarbij terug op de pedagogische ideeën van J. Waterink en de wijsgerige visie van H. Dooyeweerd, waarmee hij kennis heeft gemaakt bij zijn studie aan de Vrije Universiteit.

Het is vooral de filosofische visie van Dooyeweert die hem doet inzien dat er geen scheidslijnen binnen de mens getrokken moeten worden en hooguit gesproken kan worden van aspecten van de mens-als-geheel en hoe ook op het gebied van de lichamelijke opvoeding ‘alles met alles samenhangt’. In Groenmans publicaties (o.a. 1948) staat de eenheid van de mens steeds centraal: er dient niet gesproken te worden van een lichaam plus een ziel of een geest, de mens is een ongedeelde en ondeelbaar functionerende eenheid. In de menselijke samenlevingsvormen en in het menselijk handelen is altijd het onderscheid te maken tussen verschillende samenhangende functies. Groenman past dit toe op de lichamelijke opvoeding. Voor hem is de geloofsfunctie de leidende functie. Wat (en waarin) de mens gelooft, is bepalend voor de mening die hij over zichzelf en anderen heeft. Dat bepaalt dus ook het opvoedingsideaal en opvoedend handelen. ‘Waar maken wat je voor waar houdt’, herinneren zich studenten als Groenmans motto.

Het biotische, het leven, is een bestaansvoorwaarde voor het leven van de mens en dit ziet Groenman als de fundamentele grond voor een lichamelijke opvoeding (de funderingsfunctie). De lichamelijke opvoeding is in zijn ogen in de eerste plaats gericht op het sociale, omdat dit vak -in afwijking van de leervakken- bijzondere opvoedkundige mogelijkheden in zich sluit (de bestemmingsfunctie). Zo ziet Groenman de specifieke mogelijkheden (en dus taken) van de lichamelijke opvoeding in het totaal van de opvoeding vooral in de ontwikkeling van de biotische structuur, de individueel geestelijke prestatie en de sociale vorming.

Naar aanleiding daarvan komt hij aanvankelijk (1941) tot een aansluitende indeling van de leerstof:

• oefeningen, die de individuele ontwikkeling bevorderen;
• oefeningen, die het individuele prestatievermogen ontwikkelen;
• oefeningen, die het sociale gedrag kunnen bevorderen via intermenselijke gedragscodes.

Terwijl de Oostenrijkse school de lichamelijke opvoeding ordent als ‘bewegingen’ kiest Groenman (1948) voor een systematiek gericht op menselijke ‘gedragswijzen’: de mobiliteit, de stabiliteit, de vitaliteit en de emotionaliteit. De leraar moet in zijn klas, afhankelijk van de situatie en het karakter van de leerlingen, kiezen waar hij zijn lessen de nadruk op wil leggen: het vergroten van de vaardigheid, het onbevangen bezig zijn, het aanspreken van de gezondheid en het doen van een beroep op het intermenselijk contact. Doelstellingen die in de praktijk nimmer geïsoleerd kunnen worden nagestreefd. De vier gedragswijzen zijn te onderscheiden, maar niet te scheiden, zij veronderstellen en verwijzen naar elkaar. Groenman liet daarbij de nauwkeurig gefixeerde lesindeling naar tijdsduur, aantal en volgorde van lesdelen los. Het begrip 'lesidee' lag hem veel beter.

De nogal filosofische visie van Groenman liet zich niet erg gemakkelijk vertalen in praktijkaanwijzingen. Conrector en docent didactiek en theorie van de lichamelijke opvoeding J. Kan gaat hierop, in een beschouwing over de invloed van Groenman uitvoerig in. Vooral op aandringen van de praktijkdocenten lanceerde Groenman een lesidee in de vorm van een triade (drietal, drieheid) die uiterst bruikbaar bleek te zijn. Dergelijke triaden speelden al langer een rol in zijn publicaties en voordrachten. Op de al genoemde indeling in lichaamsontwikkeling – prestatievermogen – sociaal gedrag, volgde de drieslag vitale structuur – grenzen van eigen kunnen – sociale structuur, en tenslotte konditie (K1) – Kunnen (K2) – Kontakt (K3). Kan sprak over de drie K’s, Kunnen als optimaal presteren op een breed terrein, Konditie als basis voor het optimaal kunnen functioneren en Kontakt als plezierig samen leren bewegen, als essentiële doelen van het vak. In elke les zijn, naar gelang de beginsituatie en behoefte, één of meer van deze doelen aan de orde.

De relatief open benadering van Groenman vormde mede de basis voor een meer sociaalconstructivistische leertheorie binnen de 'kring Groningen'. Het bewegingsonderwijs werd vanaf de jaren zeventig beschouwd als een ideaal ervaringsveld voor het verwerven van sociale handelingsbekwaamheden als samenwerken, zich in andermans situatie kunnen verplaatsen, compromissen kunnen aanvaarden, zelfstandig kunnen organiseren en conflicten kunnen oplossen (Ik-Wij-Het-concept).

Bij de concretisering van Groenmans benadering werd verder houvast gezocht in het werken met intermediaire doelen (tussenstations). In 1979 werd alles vastgelegd in een doelstellingenschema, gebaseerd op de hiervoor genoemde principes. Met daarin een duidelijke, geleidelijke overgang van abstract (theorie) naar concreet (praktijk), namelijk van algemene opvoedings- en onderwijsdoelen, via hoofddoelstellingen van de lichamelijke opvoeding en intermediaire doelen voor een serie lessen, vervolgens één les naar tenslotte het definitieve lesplan. Tevens is er in horizontale richting het rijk geschakeerde geheel aangegeven van de verschillende gezamenlijk en gelijktijdig te realiseren doelen.
Suggesties voor doorstuderen

• Kugel, J. (1976). De theorie van Groenman. De Lichamelijke Opvoeding, 64^e, p. 62-67.
• Luis, R. (1976). De praktische uitwerking van de theorie van Groenman. De Lichamelijke Opvoeding, 64^e, p. 85-87.
• Stegeman, H. (2001). Bewegingsonderwijs: belang en bedoeling. Zeist: Jan Luiting Fonds, p. 27-29.

Literatuurverwijzingen

• Groenman, G. (1948). De lichamelijke opvoeding als antropologisch probleem. Groningen.
• Kugel, J. (1986). Geschiedenis van de gymnastiek. Haarlem: De Vrieseborch.
• Timmers, E. (2009). De ontwikkeling van het (beter) leren bewegen en sporten op school van 1970 tot 2010. Nieuwegein: Arko Sports Media.

Auteur: Harold Hofenk (versie 2012) en Jo Lucassen (versie 2020)

In het Groningen van Groenman ligt de bakermat van handbal in Nederland. In onderstaand filmpje (Bron: Beeld en Geluid) promoot Hendrik Drenth het handbalspel. Voor gegevens over Drenth en het filmpje zie informatie.